* Γράφει ο Κων/νος Στατήρης
Τον Ιούλιο 1920, πριν ακόμη υπογραφεί η Συνθήκη των Σεβρών, το ελληνικό επιτελείο διέταξε προέλαση που τελικά όχι μόνο προωθήθηκε μέχρι την Προύσα, αλλά πήρε και άλλη κατεύθυνση ανατολικά μέχρι το Ουσάκ. Τότε άρχισε η διεύρυνση του μετώπου μας και το τέντωμα των δυνάμεών μας.
Η προσοχή όμως των κεμαλικών σε πρώτη φάση στράφηκε κυρίως προς τις αρμενικές επαρχίες, όπου η Αρμενική Δημοκρατία που είχε ανακηρυχθεί στο ρωσικό έδαφος μετά τη μπολσεβικική επανάσταση, προσπάθησε να επεκταθεί στο έδαφος της Τουρκίας. Η νέα Ρωσία και η κεμαλική Τουρκία βρέθηκαν να έχουν κοινό συμφέρον όχι μόνο να αντιμετωπίσουν τους Αρμένιους, αλλά και να χτυπηθούν οι Δυτικοί που εκείνη την ώρα προσπαθούσαν ακόμη να ρίξουν το μπολσεβικικό καθεστώς. Από τον Αύγουστο 1920 η Κυβέρνηση του Κεμάλ και η μπολσεβικική Κυβέρνηση αποκατέστησανδιπλωματικές σχέσεις και άρχισαν ταυτόχρονη προσπάθεια στην Αρμενία. Ανάμεσα στην πίεση των Ρώσων και των κεμαλικών η απόπειρα των Αρμενίων απέτυχε τόσο στη ρωσική όσο και στην τουρκική πλευρά του Καυκάσου. Είχε έρθει η ώρα για μια ευρύτερη ρωσοτουρκική συνεννόηση. Αυτή έγινε με τη Συνθήκη του Μαρτίου 1921 στη Μόσχα. Τα ανατολικά σύνορα της Τουρκίας συμφωνήθηκαν στη γραμμή που βρίσκονται και σήμερα, με το Μπατούμ ρωσικό και τις επαρχίες Καρς και Αρνταχάν οριστικά στην Τουρκία. Χρήματα και οπλισμός διατέθηκαν από τους Ρώσους στους κεμαλικούς σε όση έκταση επέτρεπαν τότε οι δυνάμεις του νέου ρωσικού καθεστώτος.
Αυτή η πρώτη στρατιωτική και διπλωματική επιτυχία του Κεμάλ ήταν το κρίσιμο σημείο που σημάδεψε την οριστική στροφή των πραγμάτων. Στρατιωτικά, γιατί επέτρεψε στους Τούρκους να διαθέσουν στρατό και οπλισμό στα άλλα μέτωπα και ιδιαίτερα στο ελληνικό. Διπλωματικά, γιατί οι Δυτικοί σύμμαχοι άρχισαν να πείθονται πως η θέση τους στη Μικρά Ασία ήταν πια επισφαλής και πως έπρεπε να συμβιβαστούν με τη νέα πολιτική πραγματικότητα που αντιπροσώπευε το κεμαλικό κράτος. Όταν μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 η Ελλάδα δοκίμασε να προελάσει στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας ο ελληνικός στρατός αναχαιτίσθηκε από τον Ισμέτ στο χωριό Ινονού τον Ιανουάριο 1921. Οι Σύμμαχοι, που δεν έτρεφαν πια συμπάθεια για το νέο καθεστώς στην Ελλάδα, έκαναν μια προσπάθεια να δώσουν τέλος στη σύρραξη σε μια Διάσκεψη το Φεβρουάριο – Μάρτιο 1921. Η ελληνική αντιπροσωπεία, δεσμευμένη από τις οδηγίες της, επέμεινε στο ακατόρθωτο, την πλήρη εφαρμογή της Συνθήκης των Σεβρών. Η Διάσκεψη απέτυχε. Το παρασκήνιό της όμως προσέφερε την ευκαιρία να αρχίσουν οι πρώτες διακριτικές επαφές των Ιταλών και των Γάλλων με τους κεμαλικούς αντιπροσώπους, που αυτή τη φορά παρουσιάσθηκαν στη διάσκεψη μαζί με τους σουλτανικούς. Οι επαφές των Ιταλών και των Γάλλων απέβλεπαν στην προετοιμασία της απαγκιστρώσεώς τους από τη Μικρά Ασία, όπου έβλεπαν πως δεν μπορούσαν να κρατηθούν. Εμείς εξακολουθούσαμε να πιστεύουμε πως θα οριστικοποιούσαμε την παρουσία μας, ακόμη και όταν μετά τη Διάσκεψη, τον Ιούλιο 1921, οι Σύμμαχοι διακήρυξαν την απόλυτη ουδετερότητα τους στο νέο ελληνοτουρκικό πόλεμο.
Η εκστρατεία του Σαγγαρίου που ακολούθησε τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο 1921 ήταν η ύστατη προσπάθεια του ελληνικού στρατού να προχωρήσει ως την Άγκυρα. Οι κεμαλικοί έχοντας εξασφαλίσει τα νώτα τους στην Ανατολή έσπασαν την αιχμή του ελληνικού δόρατος. Ο ελληνικός στρατός αναδιπλώθηκε δυτικότερα. Ένα μήνα αργότερα, τον Οκτώβριο 1921, οι Γάλλοι συμφώνησαννα αποχωρήσουν από την Κιλικία δίνοντας έτσι στους κεμαλικούς τη δυνατότητα να ενισχύσουν το δυτικό μέτωπο με άνδρες και υλικό. Συμφώνησαν ακόμη σε αναμόρφωση εις όφελος της Τουρκίας των νοτίων συνόρων που προέβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών, κρατώντας μόνο την Αλεξαδρέττα έναντι υποσχέσεων για οικονομικές παραχωρήσεις υπέρ της Γαλλίας.
Μια τελευταία προσπάθεια των Συμμάχων για σύναψη νέας ειρήνης, αυτή τη φορά μόνο με κεμαλικούςαντιπροσώπους, έγινε σε νέα διάσκεψη στο Λονδίνο το Μάρτιο 1922. Οι Σύμμαχοι πρότειναν να μείνουν η Σμύρνη και η Ανατολική Θράκη στα χέρια των Ελλήνων και να δημιουργηθεί αρμενικό κράτος στην Ανατολή. Οι κεμαλικοί απέρριψαν, όπως ήταν επόμενο, τις προτάσεις, επιμένοντας να αποχωρήσουν όλα τα ξένα στρατεύματα πριν γίνει καν η ανακωχή. Αυτό βέβαια δεν ήταν δυνατό να γίνει δεκτό από τους Έλληνες, αφού θα άφηνε τους ελληνικούς πληθυσμούς στη διάκριση των Τούρκων. Με την αποτυχία της Διασκέψεως άρχισε η προετοιμασία του Κεμάλ για την τελική επίθεση.
Αυτή εκδηλώθηκε τον Αύγουστο 1922. Σε λίγες μέρες έσπασε το νότιο τμήμα του ελληνικού μετώπου, η υποχώρησε γενικεύθηκε. Τα δεινά που επακολούθησαν για το στρατό που υποχωρούσε, για τον πληθυσμό που έφευγε, για τις πόλεις που εγκατέλειπε είναι γνωστά.
Η ανακωχή τον Οκτώβριο 1922 στα Μουδανιά προέβλεπε και την εκκένωση της Ανατ. Θράκης από τον ελληνικό στρατό. Λίγες μέρες αργότερα, ο αντιπρόσωπος του Κεμάλ έφτασε στην Πόλη. Την 1η Νοεμβρίου η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση κήρυξε έκπτωτο το Σουλτάνο. Χαλίφης χωρίς κοσμική εξουσία έμεινε για δύο ακόμη χρόνια ένας συγγενής του.
Κωνσταντίνος Στατήρης – Ιατρός Παθολόγος