Επιμέλεια: Αχ. Μπακαλέξης
Τα Φάρσαλα (τουρκιστί: τσιατάλτζα, δηλαδή σταυροδρόμι) πρωτοκατελήφθησαν από τους Τούρκους κατόπιν συνθηκολόγησης επί σουλτάνου Βαγιαζίτ Α’ το 1393, με επικεφαλής τον Εβρενός Μπέη. Η πόλη ανήκε τότε στην ευπατρίδικη οικογένεια των Επικερνέων που ήλεγχε τον Δομοκό κι άλλες γύρω περιοχές. Το 1410 η πόλη απεδόθη στο βυζαντινό κράτος από τον σουλτάνο Μωάμεθ ενώ στα 1420 οι Τούρκοι υπό τον στρατηγό Τουραχάν Μπέη, την κατέλαβαν οριστικώς όπως και όλη την Θεσσαλία, δίχως αντίσταση, μένοντας εδώ ως κατακτητές επί 461 χρόνια, δηλαδή μέχρι το 1881.
Στα τουρκοκρατούμενα Φάρσαλα, υπήρχαν αρκετά τζαμιά για να ασκούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα οι μωαμεθανοί της πόλης.
Ήδη το 1871 αναφέρονται τα εξής: Φατίχ τζαμί, Αχμέτ Ρατίμπ, Πασά Τζαμί, Χατζή Αλή Πασά Τζαμί, Μπεηζαντέ Αλή Αγά Τζαμί και Αχμέτ Εφέντη Τζαμί.
Περί το 1910 δηλαδή τριάντα χρόνια μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, ο Γερμανός αρχαιολόγος Στέλιν (Fr. Stamlin) βρήκε στα Φάρσαλα τα εξής πέντε τζαμιά: Φατίχ, Κουρσουνλού, Γενί, Μπεηζαντέ και Εβρενός (Μεσντίτ) δηλαδή (τζαμί χωρίς μιναρέ). Τα τρία πρώτα ήταν σχετικώς καλοδιατηρητέα, όχι όμως τα υπόλοιπα δύο.
Κατά τον προαναφερθέντα Στέλιν, τα φαρσαλινά τζαμιά (του 1871) βρίσκονταν στις εξής τοποθεσίες των Φαρσάλων:
1) Φατίχ τζαμί, όπου σήμερα η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.
2) Αχμέτ Ρατίμπ Πασά Τζαμί, ανατολικώς των πηγών του Απιδανού (Ταμπάκω) ποταμού, στην τότε παλιά οδό προς Λάρισα και ήταν «κεσντίτ» δηλαδή χωρίς μιναρέ.
3) Χατζή Αλή Πασά Τζαμί, ήταν και «κονάκι» μαζί, βρισκόταν μπροστά ακριβώς από το σημερινό Δημαρχείο. Στη θέση του τζαμιού αυτού κτίστηκε αργότερα, δηλαδή το 1885, το παλιό Δημαρχείο που σώζονταν μέχρι τον σεισμό του 1954. Εδώ είχε βρεθεί και αρχαία επιγραφή.
4) Μουσταφά Μπέη Τζαμί, Β.Α. του σημερινού Δημαρχείου.
5) Μπεηζαντέ Αλή Αγά Τζαμί, νοτίως του σημερινού Κέντρου Υγείας (στην οδό Αθηνάς).
6) Αχμέτ Εφέντη Τζαμί, ήταν και τάφος μαζί. Βρισκόταν στα δυτικά της πόλης.
Αναλυτικότερα για τα τζαμιά που βρήκε περί το 1910 ο Γερμανός Στέλιν στα Φάρσαλα:
1) Το Φατίχ Τζαμί σήμαινε κυριολεκτικώς «το τζαμί του κατακτητή» και ήταν το παλαιότερο των Φαρσάλων, κτισμένο επί Σουλτάνου του Μωάμεθ Β’ (1451 – 1481). Οι L. Heurer και Darimet το ονόμαζαν «Κάτω Τζαμί». Είχε κτιστεί σε λοφώδες ύψωμα και μάλιστα πάνω από τις πηγές του Απιδανού ποταμού, στον προϊστορικό λόφο, στη θέση κάποιας βυζαντινής εκκλησίας, που κι αυτή ήταν κτισμένη στη θέση κάποιου εκεί αρχαίου ελληνικού ναού (του Θαυλίου Διος).
Στο τζαμί αυτό είχαν εντοιχισθεί πολλά αρχιτεκτονικά μέλη, αρχαία και ένα δωρικό αρχαϊκό κιονόκρανο.
Κατά την παράδοση ο μιναρές του τζαμιού έπεφτε και στερεώθηκε μονάχα όταν στην κορυφή του τοποθετήθηκε ένας σταυρός.
Το Φατίχ Τζαμί γκρεμίστηκε το 1953, πρωτοστατούντος τότε του αρχιμανδρίτη Ιεζεκιήλ Δρακάτου.
2) Το Κουρσουνλού Τζαμί (φωτ. εξωφύλλου), σήμαινε το «Μολυβοσκέπαστο» τζαμί και ονομαζόταν και «Μέγα Τζαμί». Βρισκόταν Ν.Α. της σημερινής πλατείας Λαού, απέναντι περίπου από το πρώην κτίριο της ΑΤΕ νυν Τραπ. Πειραιώς (οδός Πατρόκλου και 28ης Οκτωβρίου). Στον περίβολό του είχε βρεθεί αφιέρωμα της Φαρσάλου προς τον ποιητή Ομηρο, ενώ και σ’ αυτό είχαν εντοιχιστεί αρχαία μέλη κάποιου ναού.
Κι εδώ βρέθηκε ένα δωρικό κιονόκρανο. Το τζαμί αυτό δέσποζε στον τουρκικό μαχαλά δηλαδή στο κέντρο των Φαρσάλων.
Γκρεμίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και σήμερα εκεί υπάρχουν κτίρια διαμερισμάτων, γραφείων και καταστημάτων.
3) Το Γενί Τζαμί σήμαινε το «νέο» τζαμί. Βρισκόταν στη σημερινή συμβολή των οδών Θέτιδος, Νικ. Πλαστήρα και Ν. Κουκουφλή (πρών οικία Γούναρη). Ο μιναρές του γκρεμίστηκε το 1943, επί κατοχής, από τους Γερμανούς. Η γύρω τοποθεσία λεγόταν παλαιότερα «κομμένο τζαμί».
4) Το Μπεηζαντέ Τζαμί σήμαινε το τζαμί του «Μπεκόπουλου» δηλαδή του γιου του Μπέη. Περί το 1910 ήταν ήδη ερειπωμένοι. Βρισκόταν νοτίως του σημερινού Κέντρου Υγείας Φαρσάλων στη σημερινή οδό Αθηνάς. Η γύρω θέση λεγόταν (στα παλιά συμβόλαια αγοραπωλησίας ακινήτων) θέση «Μπεηζαντέ».
Δυτικώς του τζαμιού αυτού βρέθηκαν τουρκικοί τάφοι και πιθανολογείται εκεί (σημερινή συμβολή των οδών Αθηνάς και Ξενοφώντος) τουρκικό νεκροταφείο.
5) Το «Εβρενος Μεσντίτ» Τζαμί ήταν ευκτήριος οίκος, κάτι σαν «παρεκκλήσι» δίχως μιναρέ. Αφιερωμένο στον Εβρενός Μπέη, ονομαστό στρατηγό. Βρισκόταν στη συνοικία «Εμεροχώρι», Ν.Δ. της σημερινής πλατείας Λαού. Περί το 1910 ήταν ήδη ερειπωμένο.
*Στοιχεία ελήφθησαν από το αρχείο του αείμνηστου δικηγόρου και πρώην δημάρχου Φαρσάλων, Λάκη Βαϊρακλιώτη).