Τι είναι οι στερεοτυπίες ;
Σύμφωνα με το DSM-5, οι στερεότυπες κινήσεις συμπεριλαμβάνονται στα κριτήρια διάγνωσης της Διαταραχής του Φάσματος του Αυτισμού: «Στερεότυπες ή επαναλαμβανόμενες μηχανικές κινήσεις, στερεοτυπική ή επαναλαμβανόμενη χρήση αντικειμένων ή λόγου».
Γιατί τα παιδιά με αυτισμό στερεοτυπούν;
Η συμπεριφορά αυτή είναι ψυχοσυναισθηματικής φύσης καθώς μέσα από στερεοτυπικές συμπεριφορές το παιδί με αυτισμό μειώνει το άγχος και την αγωνία που βιώνει εξαιτίας της αδυναμίας του να επεξεργαστεί τα διάφορα ερεθίσματα του περιβάλλοντος ,τα οποία είναι για τον ίδιο μεταβαλλόμενα και μη οικεία. Το άγχος αυτό προκύπτει από την ανάγκη για σταθερότητα και ομοιογένεια. Για την διαχείριση των στερεοτυπικών κινήσεων πρέπει να κατανοήσουμε την συμπεριφορά που εξυπηρετούν ή τις βαθύτερες ανάγκες του παιδιού που προσπαθούν να εκφράσουν . Σύμφωνα με τον Cohen οι στερεοτυπίες και οι εμμονές μπορεί να μας αποκαλύψουν τα ενδιαφέροντα του παιδιού τα οποία θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε, προκειμένου να μειώσουμε τον άκαμπτο τρόπο που το παιδί συμπεριφέρεται, διευρύνοντας τα ενδιαφέροντά του και εμπλουτίζοντας το φάσμα των πιθανών εναλλακτικών συμπεριφορών που θα μπορούσαν να τις αντικαταστήσουν. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές υποθέσεις για τον λόγο που μπορεί να εμφανιστούν στερεότυπες κινήσεις όπως:
- Υπερδιέγερση: Οι στερεότυπες κινήσεις μπορεί να μειώσουν τα αισθητηριακά ερεθίσματα.
- Υποδιέγερση: Οι στερεότυπες κινήσεις μπορεί να αυξήσουν τα αισθητηριακά ερεθίσματα, όταν χρειάζεται.
- Μείωση πόνου: Το επαναλαμβανόμενο χτύπημα του κεφαλιού ή κάποιου άλλου μέρους του σώματος μειώνει τη συνολική αίσθηση του πόνου. Μία πιθανή εξήγηση είναι ότι οι στερεότυπες κινήσεις απελευθερώνουν κάποιες ορμόνες, τις β-ενδορφίνες, οι οποίες προκαλούν μία μορφή αναισθησίας ή ευχαρίστησης.
- Διαχείριση των συναισθημάτων: Οι στερεότυπες κινήσεις μπορεί να προκληθούν τόσο από θετικά όσο και από αρνητικά συναισθήματα. Η εκδήλωση της χαράς ή του ενθουσιασμού (πχ. παλαμάκια) δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο. Η ματαίωση ή ο θυμός μπορεί να κάνουν ακόμα πιο έντονη τη στερεότυπη κίνηση, σε βαθμό που γίνεται αυτοκαταστροφική.
- Αυτορρύθμιση: Κάποιες στερεότυπες κινήσεις έχουν κατευναστικό και ηρεμιστικό ρόλο.
Πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις εμμονές και τις στερεοτυπίες;
Οι στερεοτυπίες και οι εμμονές πρέπει αντιμετωπίζονται με θετικό τρόπο και όχι να απαγορεύονται με στόχο την σταδιακή διαμόρφωση της συμπεριφοράς σε αποδεκτές συμπεριφορές. Η τήρηση της ρουτίνας και η ενασχόληση με ευχάριστες δραστηριότητες θα βοηθήσουν το παιδί να μειώσει το άγχος του, άρα και την ανάγκη του να εκδηλώνει στερεοτυπίες. Μόνο όταν οι εμμονές του παιδιού κάνουν αδύνατη τη συμβίωση με τους γονείς του καθίσταται η χρήση φαρμακευτικής αγωγής. Κάποιες ιδέες για να αναπτυχθούν οι επικοινωνιακές δεξιότητες και να μειωθούν οι στερεότυπες κινήσεις είναι οι εξής:
- Τήρηση της ρουτίνας. Ενημέρωση του παιδιού σε περίπτωση που αλλάξει το πρόγραμμα με αντικατάσταση μιας άλλης ευχάριστης δραστηριότητας. Επίσης είναι πολύ σημαντικό το να κατανοήσει το παιδί ότι έχει τη δυνατότητα επιλογής (π.χ. μπορεί το απόγευμα να πάει βόλτα ή να κάνει κούνια στην αυλή).
- Ρυθμίστε τα αισθητηριακά και συναισθηματικά ερεθίσματα ώστε το παιδί να νιώθει όσο το δυνατόν πιο άνετα.
- Η έντονη άσκηση μειώνει τις στερεότυπες κινήσεις πιθανόν επειδή η άσκηση συνδέεται με τις β-ενδορφίνες, όπως ακριβώς και οι στερεότυπες κινήσεις.
- Μην διακόπτετε την επικοινωνία λόγω των στερεότυπων κινήσεων. Ειδικοί αναφέρουν ότι τα άτομα με αυτισμό αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσω των αισθήσεων και των πράξεων, ενώ τα περισσότερα νευροτυπικά άτομα μέσω της σκέψης και της γλώσσας.
- Δημιουργήστε έναν θετικό σύνδεσμο μεταξύ των στερεότυπων κινήσεων και της δημιουργίας σχέσεων. Για να χρησιμοποιήσετε παραγωγικά τις στερεότυπες κινήσεις κατά τη μαθησιακή διαδικασία, μπορείτε να τις επιτρέψετε ως ενισχυτή ή επιβράβευση μετά από μία επιτυχημένη εργασία ή αλληλεπίδραση.
- Επαναλάβετε κι εσείς τις στερεότυπες κινήσεις, καθώς προτείνεται ως τρόπος έναρξης της επικοινωνίας.
- Σύμφωνα με το πρόγραμμα ABA (Applied Behavior Analysis ) φροντίζουμε να μετατρέπουμε την ακατάλληλη συμπεριφορά σε επιτρεπτή συμπεριφορά. Αν για παράδειγμα σε ένα παιδί αρέσει η στερεοτυπική ρίψη αντικειμένων στο πάτωμα, θα μπορούσαμε να του διδάξουμε να ρίχνει τα αντικείμενα σε κάδους διαφορετικού χρώματος, προκειμένου να μάθει να κατηγοριοποιεί τα αντικείμενα βάσει μεγέθους, χρώματος, κ.ο.κ. Αν, για παράδειγμα, σε ένα παιδί με αυτισμό αρέσει να χοροπηδάει πάνω στο κρεβάτι, θα μπορούσαμε να του διδάξουμε να χοροπηδάει στο τραμπολίνο.
Βασιλική Καρατζιά
Ειδική Παιδαγωγός M.Εd, Εκπαιδευόμενη ΑΒΑ(Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς)